Η Φύση και η Σημασία της Καινοτομίας

Οι έννοιες καινοτομία και ανταγωνιστικότητα κυριαρχούν στον σύγχρονο διάλογο και προβληματισμό για την περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα γιατί το περιεχόμενο τους αποτυπώνει  μια από τις βασικότερες προκλήσεις της εποχής μας, την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης του  οικονομικού περιβάλλοντος. Παράλληλα στα πλαίσια της νέας προγραμματικής περιόδου  2007-2013 κεντρικός αναπτυξιακός στόχος είναι η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων, με ιδιαίτερη έμφαση στη διάσταση της καινοτομικότητας.

H ανταγωνιστικότητα μιας οικονομίας συνδέεται άρρηκτα με την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων της. Ωστόσο η τελευταία  εξαρτάται άμεσα τόσο  από τις επιδόσεις των επιχειρήσεων όσο και από το οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργούν και δραστηριοποιούνται. Η δυναμική λοιπόν της  ανταγωνιστικότητας και της ανάπτυξης εξαρτάται από την ύπαρξη ή όχι της καινοτομίας.

Με τον όρο  καινοτομία αναφερόμαστε  «στη μετουσίωση των γνώσεων και ιδεών που αναπτύσσονται σε πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά ινστιτούτα και εργαστήρια τεχνολογίας σε πρακτικές εφαρμογές χρήσιμες για την αποτελεσματική παραγωγή αγαθών». Η καινοτομία αποτελεί σήμερα απαραίτητο στοιχείο της επιχειρηματικότητας και μπορεί να οδηγήσει σε ανταγωνιστικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες όχι μόνο από νέες, αλλά και από υφιστάμενες επιχειρήσεις που αποφασίζουν να εκσυγχρονιστούν αξιοποιώντας τη νέα τεχνολογία αλλά και κάθε είδους διαθέσιμη γνώση και εμπειρία. Η έννοια της καινοτομίας στο σύγχρονο αναπτυξιακό σχεδιασμό δεν περιορίζεται μόνο στην τεχνολογική καινοτομία, αλλά επεκτείνεται στην διοικητική, παραγωγική, οργανωτική καινοτομία. Αφορά στην ανάπτυξη νέων δομών οργάνωσης και λειτουργίας των επιχειρήσεων (στην προκειμένη περίπτωση), στην παραγωγή νέων ιδεών στο σύνολο των τομέων της οικονομικής δραστηριότητας προσδίδοντας προστιθέμενη αξία σε υπάρχοντα προϊόντα και υπηρεσίες ή εμπνέοντας την παραγωγή νέων.

Ως έννοια μπορεί ευκολότερα να περιγραφεί από ότι να αναλυθεί συστηματικά και αντίστοιχα μπορεί ευκολότερα να αναλυθεί από ότι να προωθηθεί και εφαρμοστεί αποτελεσματικά, σύμφωνα με την ακαδημαϊκή θεώρησή της. Μέρος του προβλήματος αποτελεί ο μη ακριβής τρόπος προσέγγισης της έννοιας και σημασίας της.  Αρχικά η καινοτομία ήταν αποκλειστικά συνδεδεμένη με την αναζήτηση και τα  επιτεύγματα κάποιων μεμονωμένων πρωτοπόρων καινοτόμων. Τα τελευταία χρόνια όμως έχει γίνει όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι η διαδικασία της καινοτομίας αποτελεί μία ιδιαίτερα πολύπλοκη και πολυδιάστατη διαδικασία η οποία προαπαιτεί την συνεργατική παρά τη μεμονωμένη δράση, η οποία εκτείνεται και σε πολυτομεακό επίπεδο, εμπλέκοντας διαφόρους κλάδους της οικονομίας. Παράλληλα, θα ήταν λάθος να συνδέσουμε την καινοτομία με μεγάλες επενδύσεις και μεγάλες επιχειρήσεις. Αντίθετα έχει αποδειχθεί ότι η μικρή επιχείρηση λόγω της ευελιξίας και της προσαρμοστικότητας της μπορεί να αξιοποιήσει καλύτερα τη νέα γνώση και την καινοτομία.

Ως αποτέλεσμα αυτού του συνεργατικού μοντέλου δράσης, γίνεται αντιληπτό ότι οι διάφορες όψεις και στάδια της καινοτομίας εκτείνονται από τον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής των ΜΜΕ μέχρι τις παγκόσμιες εμπορικές δραστηριότητες των μεγάλων πολυεθνικών εταιριών.

Σήμερα, ένα από τα βασικότερα πεδία αξιολόγησης της καινοτομικής δραστηριότητας αποτελούν τα δίκτυα επιχειρήσεων τα οποία λειτουργούν συνήθως μέσα σε έναν συγκεκριμένο βιομηχανικό κλάδο και σε μία σχετικά μικρή χωρική εμβέλεια, όπου οι επιχειρήσεις συνδέονται και συνεργάζονται μεταξύ τους τόσο σε επίπεδο παραγωγής όσο και σε επίπεδο προώθηση της πληροφορίας και επικοινωνίας.

Για παράδειγμα, τις δύο τελευταίες δεκαετίες, έχουν συσταθεί δίκτυα καινοτόμων επιχειρήσεων σε διάφορες χώρες με τη συμμετοχή επιχειρήσεων από ένα ευρύ φάσμα οικονομικής δραστηριότητας, το οποίο εκτείνεται από επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας, όπως φαρμακευτικές, πληροφορικής, επιστημονικών οργάνων και κινητής τηλεφωνίας, μέχρι πιο παραδοσιακούς κλάδους του μεταποιητικού τομέα όπως αυτοκινητοβιομηχανία,  βιομηχανία ρουχισμού και υπόδησης. 

Οι επιχειρήσεις που ανήκουν σε ένα δίκτυο αναπτύσσουν μεταξύ τους μια σχέση συνεργασίας βασισμένη σε κοινά συμφέροντα συνδυάζοντας ικανότητες, πηγές και πόρους για την επίτευξη αποτελεσμάτων που δεν θα μπορούσαν να επιτύχουν αλλιώς .

Στις περισσότερες περιπτώσεις, αν όχι σε όλες, οι επιχειρήσεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους ως προς την προσφορά εργασίας, τη μεταφορά τεχνογνωσίας, τους συνδέσμους πελατών – προμηθευτών, την παροχή κεφαλαίων, κλπ.

Από την άλλη δεν λειτουργούν όλες οι καινοτόμες επιχειρήσεις με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές στην εσωτερική δομή και οργάνωση των δικτυώσεων: μερικές αποτελούν ένα ολοκληρωμένο σύνολο σε επίπεδο παραγωγής, άλλες έχουν μόνο κοινή στρατηγική μάρκετινγκ, κλπ.. Η παραπάνω ανομοιογένεια στην οργάνωση και τους σκοπούς λειτουργίας των διαφόρων δικτύων οδήγησε στη πρόταση ύπαρξης διαφόρων τύπων δικτύων.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η καινοτομία είναι « Η επιτυχής εμπορική αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, ιδεών ή μεθόδων, μέσα από την εισαγωγή νέων προϊόντων ή διαδικασιών ή μέσω της βελτίωσης ήδη υπαρχόντων. Η καινοτομία είναι το αποτέλεσμα μιας διαδραστικής διαδικασίας μάθησης η οποία εμπλέκει διαφόρους παράγοντες, ενδο-επιχειρησιακούς και εξω -επιχειρησιακούς (EC DG XIII 1996, p.54)..

Ως προς τον ορισμό της καινοτομίας, σύμφωνα με το άρθρο του D.A. Hart «Innovation clusters: Key concepts», υπάρχουν πέντε διαστάσεις της καινοτομίας που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη:

Η πρώτη αφορά το χαρακτήρα της καινοτομία. Η καινοτομία έχει εμπορική διάσταση και όχι μόνο τεχνολογική. Η έννοια της καινοτομίας δεν έχει νόημα αν δεν μπορεί να εφαρμοστεί στις επιχειρήσεις για εμπορικούς σκοπούς.

Δεύτερον, υπάρχουν διαβαθμίσεις στην καινοτομία. Η καινοτόμος διαδικασία μπορεί να αφορά τη δημιουργία τελείως νέων προϊόντων ή υπηρεσιών, ή συχνότερα, μόνο τη βελτίωση υφιστάμενων προϊόντων και υπηρεσιών.

Η καινοτομία προκύπτει από τη συλλογική εργασία και μεταφορά τεχνογνωσίας και από την αναγνώριση από ένα σύνολο παραγωγικών δυνάμεων, της ανάγκης παραγωγής νέων προϊόντων ή βελτίωσης των υφιστάμενων.

Το βασικότερο στοιχείο της διαδικασίας παραγωγής καινοτομίας είναι ότι δεν αφορά ένα άτομο, ή μία εταιρία αλλά ένα δίκτυο ατόμων ή επιχειρήσεων που εργάζονται μαζί για την παραγωγής καινοτομίας.

Τέλος, θα πρέπει να λαμβάνεται και η χωρική διάσταση της καινοτομίας. Κάποιες περιοχές είναι περισσότερο καινοτόμες από άλλες, οπότε μπορεί κανείς να δεχτεί ότι όπως υπάρχουν διαβαθμίσεις στην ένταση της καινοτομίας, υπάρχουν και στη χωρική της διάσταση.